بررسی و تحلیل سجایای اخلاقی پهلوانان در شاهنامه فردوسی word

چکیده

فردوسی بزرگترین شاعر حماسه سرای ایران و شاهنامه – اثر گران­قدر ایشان – یکی از بزرگترین کتاب­های حماسی، اخلاقی و اجتماعی است.

شاهنامه، جامع همه­ی علوم انسانی و اخلاقی است و آیینه­ی تمام نمایی است که، همه فضیلت­ها و رذیلت­های اخلاقی در آن با ذکر نمونه­هایی از کردار پهلوانان و شاهان ذکر می گردد. کمتر اثری همچون شاهنامه این گونه تصویرسازی را در برابر دیدگان خواننده ایجاد می کند.

کردار و رفتار انسان­های بزرگ در طول تاریخ سرمشق زندگی بوده است. در این میان صاحبان زور و قدرت بدنی جایگاه ویژه­ای دارند. فردوسی، پهلوانان خود را ابتدا با لباس حلم و ادب می آراید و بعد روانه میدان می­کند، گویی می­دانسته که ابیات شیرین شاهنامه برای همیشه و در تمام نقاط عالم همواره تازه و «به روز» خواهد بود. اکنون با گذشت چندین قرن نام و آوازه­ی پهلوانان نامی شاهنامه هنوز زنده است، زیرا پهلوانان شاهنامه، انسان­های بزرگی بوده اند، که هیچگاه از فضیلت ها و سجایای اخلاقی تخطّی نکرده و همواره نیکی را بر بدی و خیر را بر شر ترجیح داده­اند. در این تحقیق، تنها نمونه­های بسیار جزئی از منش و کردار پسندیده­ی پهلوانان شاهنامه، مورد بررسی قرار گرفته است، و الا در این مجال اندک نمی­توان تمام سجایای اخلاقی شاهنامه را بررسی نمود.

کلمات کلیدی: پهلوان، سجایای اخلاقی، شاهنامه، فردوسی، ایران، کردار، میدان جنگ، انسان

 

فهرست مطالب

عنوان صفحه

 

چکیده

فصل اوّل:

کلیاّت و مقدمات پژوهش

1-1- مقدمه. 2

1-2- بیان مسئله. 3

1-3- پرسش­های اصلی تحقیق. 3

1-4- اهداف تحقیق. 4

1-5- ضرورت و اهمیّت تحقیق. 4

1-6- تعریف واژه ها و اصطلاحات پژوهش. 4

فصل دوم:

مرور مطالعاتی

2-1- مبانی نظری پژوهش. 7

2-2- پژوهش­های گذشته. 9

فصل سوم:

روش تحقیق

3-1- روش تحقیق. 12

3-2- شیوه وابزار جمع آوری اطلاعات. 12

3-3- بیان قلمرو تحقیق. 12

3-1-1- محدوده وموضوع پژوهش. 12

3-1-2- کاربرد پژوهش. 12

3-4- روش تجزیه وتحلیل داده ها. 13

فصل چهارم:

ارائه و تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- مقدمات پژوهش. 15

 

4-1-1- مقدمه. 15

4-1-2- زندگی­نامه فردوسی. 16

4-1-3- ویژگی های هنری شاهنامه. 17

4-1-4- سرچشمه­ی داستان های شاهنامه. 20

4-1-5- بخش­های اصلی شاهنامه. 21

4-1-6- حماسه. 22

4-1-7- خصوصیات حماسه. 24

4-1-8- اسطوره. 25

4-1-9- پهلوان و پهلوانی در اسطوره. 26

4-1-10- انسان آرمانی شاهنامه. 28

4-1-11- مروری بر اخلاق و مکاتب اخلاقی. 29

4-2- مهم ترین سجایای اخلاقی پهلوانان در شاهنامه­ی فردوسی. 33

4-2-1- شاهنامه و سجایای اخلاقی. 33

4-2-2- حمد و ثنا و توکّل به خدای پهلوانان درشاهنامه­ی فردوسی 35

4-2-3- خردمندی پهلوانان در شاهنامه­ی فردوسی. 40

4-2-4- وفاداری پهلوانان به ملک و میهن در شاهنامه­ی فردوسی 44

4-2-5- آزادگی و حق­جویی پهلوانان. 46

4-2-6- صلح وآشتی­جویی پهلوانان، درشاهنامه­ی فردوسی. 47

4-2-7- دادگری و عدالت‏خواهی پهلوانان در شاهنامه­ی فردوسی. 51

4-2-8- پند و عبرت پذیری پهلوانان. 54

4-2-9- حفظ نام و ننگ وآوازه­ی پهلوانان شاهنامه. 55

4-2-10- فتوّت و جوانمردی پهلوانان شاهنامه. 60

4-2-11- نیکی و نکوکاری پهلوانان در شاهنامه­ی فردوسی. 61

4-2-12- تواضع و فروتنی پهلوانان در شاهنامه­ی فردوسی. 63

4-2-13- نگاه داشتن خشم و غضب توسط پهلوانان در شاهنامه. 64

4-3- گذری بر سجایای اخلاقی پهلوانان نامدارایرانی شاهنامه. 65

4-3-1- سجایای اخلاقی رستم،‏ بزرگ مرد شاهنامه. 65

4-3-1-1- اعتقاد رستم به خدا. 66

4-3-1-2- صلح جویی رستم. 68

4-3-1-3- جوانمردی رستم. 69

4-3-1-4- خردمندی رستم. 70

4-3-1-5- امانتداری رستم. 71

4-3-1-6- آزادگی رستم. 72

4-3-2- سجایای اخلاقی سیاوش در شاهنامه. 74

4-3-2-1- شخصیّت اخلاقی سیاوش. 74

4-3-2-2- خردورزی سیاوش در شاهنامه­ی فردوسی. 76

4-3-2-3- عفّت و پاکدامنی سیاوش در شاهنامه­ی فردوسی. 81

4-3-2-4- وفای به عهد سیاوش در شاهنامه­ی فردوسی. 82

4-3-3- سجایای اخلاقی گودرز در شاهنامه­ی فردوسی. 84

4-3-3-1- ویژگی­های شخصیّتی گودرز در شاهنامه. 84

4-3-3-2- یزدان‏پرستی گودرز در شاهنامه­ی فردوسی. 85

4-3-3-3- شجاعت و دلاوری گودرز. 86

4-3-3-4- امانتداری و صداقت گودرز. 87

4-3-3-5- تواضع و فروتنی گودرز. 88

4-3-3-6- خرد و حکمت گودرز. 89

4-4- گذری بر سجایای اخلاقی پهلوانان انیرانی شاهنامه. 91

4-4-1- سجایای اخلاقی پیران ویسه در شاهنامه. 91

4-4-1-1- خردمندی پیران در شاهنامه ی فردوسی. 92

4-4-1-2- طرفداری پیران از صلح‏ وآشتی در شاهنامه. 93

4-4-1-3- نام نیک و عزّت نفس پیران در شاهنامه. 94

4-4-1-4- فداکاری پیران در شاهنامه. 94

4-4-1-5- مهربانی پیران در شاهنامه. 95

4-4-1-6- وفای به عهد پیران درشاهنامه­ی فردوسی. 95

4-4-1-7- یزدان پرستی پیران. 96

4-4-2- سجایای اخلاقی اغریرث در شاهنامه­ی فردوسی. 97

فصل پنجم:

نتیجه گیری و پیشنهادها

1-5- نتیجه گیری. 104

2-5- پیشنهادها. 105

منابع و مآخذ. 106

 فصل اوّل:

کلیاّت و مقدمات پژوهش

1-1- مقدمه

حکیم ابوالقاسم فردوسی- صاحب اثر گران بهای شاهنامه- یکی از ابر مردان عرصه­ی ادب فارسی است. از دیر باز هر ایرانی با خواندن اشعار شاهنامه­ی فردوسی،برخود بالیده که صاحب حماسه­ی بزرگی است که همواره درس ادب و اخلاق و ارزش­های پسندیده را نثار مردم ایران و جهان نموده است؛ ارزش­ها و سجایای اخلاقی که در زندگی، رزم و حتّی مردن شخصیّت­های شاهنامه، به ویژه پهلوانان نمود عینی دارد. شاهنامه­ی فردوسی به­یقین شده است.گنجینه ای که علاوه بر به تصویر کشیدن فرهنگ و تاریخ افتخارآمیز ملی ما، در ترویج و اعتلای ارزش­های اخلاقی-انسانی و نیز تقویت خصیصه­های حسنه تلاش و کوشش فراوانی مبذول داشته است.

دغدغه­ی­فردوسی،حتّی در آن هنگام که قهرمانانش در بحبوحه­ی نبرد هستند،ترویج اخلاق وادب است. مقوله­ای که در کمتر اثری می­توان مانند آن را پیدا کرد. شاهنامه کتابی است که عملاً درس اخلاق و ادب را به جهانیان گوشزدمی­کند.سجایای اخلاقی­از قبیل دعاو نیایش،گذشت، خرد، وفاداری، آزادگی، شجاعت، آشتی­جویی، میهن­پرستی و جوانمردی و... از دیرباز در هر فرهنگ و آیینی پسندیده بوده و کمتر نویسنده و شاعری پیدا می­شود که در اثر خود از این سجایا و ارزش­های اخلاقی - انسانی نام نبرده باشد. امّا استفاده فردوسی از این ارزش­ها به گونه­ای خاص است. ایشان شخصیّت­های بزرگ شاهنامه را ابتدا با لباس­زیبای عفت­وپاکدامنی می­پوشاندو وجودآن­ها را به زیور مردانگی و جوانمردی مزین می­کندتا زمینه­ی ترویج ارزش­ها وسجایای­اخلاقی را در­جامعه بگستراند.

دراین پایان نامه سعی شده است، سجایای اخلاقی پهلوانان شاهنامه­ی فردوسی هنگام نبرد و رفتار با دیگران مورد بررسی قرار گیرد به آن امید که درس عملی و تصویری ملموس باشد برای همه­ی پویندگان راه معرفت واخلاق وزنگ هشداری باشد برای کسانی که در فکر بدی به دیگران هستند.

هــرآن کــس کــه انــدیشــه­ی بــد کنــد بـــه فــرجــام،بــد بــا تــن خــود کنــد

(فردوسی،1387: 1441)

1-2- بیان مسئله

شاهنامه­ی فردوسی، یکی از شاهکارهای عمده­ی ادبیات جهان است،که نه تنها ایرانیان بلکه اغلب محققان منصف در عرصه­ی ادبیات جهانی به ارزش و عظمت آن معترفند و آن را در کنار چند اثر عمده­ی دیگر در ادبیات حماسی و پهلوانی جهان مثل ایلیاد و ادیسه از هومر و انه اید از ویرژیل، به عنوان بهترین آثار منظوم پهلوانی جهان به شمار می­آورند. در این اثر سترگ، ما با سرگذشت و زندگی بسیاری از شخصیّت­ها از جمله پهلوانان، آشنا می­شویم، کسانی که عمیقاً دلبسته و پایبند به برخی از معیار­های اخلاقی­و اعتقادی هستند. لذا در شاهنامه­ی شریف نه تنها پهلوانان ایرانی، بلکه بعضاً پهلوانان تورانی و... سعی در حفظ شعائر پهلوانی و اخلاقی مثل، بزرگ منشی، ادب، تواضع، گذشت، مهربانی، کمک به هم­نوع، رازداری، صداقت و... می­کنند.

در این پژوهش، تلاش می­شود، شخصیّت­های عمده­ی پهلوانی در شاهنامه معرفی و ارزش­ها و سجایای اخلاقی آن­ها مورد تحلیل و تفسیر قرار گیرد تا بدین وسیله ضمن تاکید دوباره بر ارزش­های ذاتی­شاهنامه، در جهت اشاعه­ی ویژگی­های خوب اخلاقی ایرانیان در قرون گذشته، گام هایی هر چند کوتاه برداشته شود.

 

1-3- پرسش­های اصلی تحقیق

1- به چه ویژگی­ها و خصلت هایی، ادب و سجایای اخلاقی گفته می­شود؟

2- آیا در شاهنامه، مظاهر ادب و سجایای اخلاقی دیده می­شود؟

3- آیا در شاهنامه،ادب و سجایای اخلاقی در رفتار و کردار پهلوانان غیر ایرانی نیزدیده می­شود؟

4- آیا پهلوانان وجنگاوران شاهنامه­ی فردوسی می­توانند مبلغ ادب وسجایای اخلاقی باشند؟

5- آیا بکارگیری خصلت های خوب اخلاقی در همه جا، حتّی هنگام رویارویی با دشمن، لازم است؟

6- نمونه هایی از ابیات ناب شاهنامه، که نمود ادب وسجایای اخلاقی پهلوانان هستند، کدامند؟

7- آیا معیارهای اخلاقی موجود در شخصیّت­های پهلوانی شاهنامه، مربوط به عصر آن ها است؟ یا
می­تواند امروزه نیز به کار آید؟

8- چگونه می­توان با تحلیل رفتارهای پسندیده­ی پهلوانان در شاهنامه، در اشاعه­ی ادب و سجایای اخلاقی در جامعه امروز قدم برداشت؟

 1-4- اهداف تحقیق

هدف از این پژوهش، معرفی نمونه هایی از اشعار ناب حماسیِ فردوسی است، که در آن، ادب وسجایای اخلاقی پهلوانان ایران زمین را نشان می­دهد ومی­کوشد، تا نوعی از ادب تعلیمی را نمایان سازد.زیرا شاهنامه مظهر ادب وسجایای اخلاقی است و پهلوانان، حتّی هنگام نبرد هم می­توانند از آن بهره مند باشند.

این پژوهش به همه­ی خوانندگان نشان می­دهد که سجایای اخلاقی همواره باید در تمام مراحل زندگی رعایت گردد و نمود داشته باشد وکسی که از این حسن برخوردار باشد،حتّی در نزد دشمنان نیز دارای احترام خواهد بود. خوانندگان این پژوهش در خواهند یافت که از دیرباز ادب واخلاق در میان ایرانیان از جایگاه و اعتباری برجسته برخوردار بوده است وکسی که واجد سجایای خوب اخلاقی باشد، ولو این که از جبهه­ی دشمنان به حساب آید، مورد احترام و درخور تحسین است.

 

1-5- ضرورت واهمیّت تحقیق

تاریخ ادبیات ایران، با وجود شاعران ونویسندگان بنام خود، همواره اشاعه دهنده­ی سجایای­اخلاقی بوده است. سجایایی که بشریت درطول تاریخ به آن نیازمند بوده وخواهد بود. در جامعه کنونی بشریّت،بهره گرفتن از اخلاق یکی از ضروریات زندگی است. در دنیایی که به درستی دهکده­ای بزرگ است، بدون وجود فضیلت­های اخلاقی، زندگی کردن بسیارسخت و حتّی غیر­ممکن خواهد بود به راستی که در صورت فقدان این سجایای نیکوی اخلاقی،چیزی جز کشمکش وبی نظمی درجهان نخواهد بود.

آشنایی مردم و به ویژه جوانان، با سجایای اخلاقی پهلوانان در شاهنامه، باعث می­شود، برای خود یک آرمان وهدف اخلاقی تصور کنند، وسعی وتلاش نمایند، با الهام از کردار ورفتار این ابر مردان-که در زمان خود یکه تاز میدان بوده اند- برای خود یک الگو ومعیار در نظر بگیرند وبا پیروی از کردارپسندیده­ی آنان،جامعه خود را به سوی خوبی ها وفضیلت های نیکوسوق دهند.

 

1-6- تعریف واژه ها واصطلاحات پژوهش

در این پژوهش واژه ها واصطلاحاتی که به کار رفته در متون مختلف ممکن است معانی متنوعی داشته باشند که به اختصار ذکرمی­شود:

1- سجایای اخلاقی از دوکلمه سجایا واخلاق تشکیل شده است الف: سجایا: درلغت جمع سجیه به معنی خوها و عادتها. (غیاث) (منتهی الارب)است.(دهخدا) خُلق طبیعت،سجیّات «سَ جَ ی» و سجایا«سُ» جمع (عمید)

ب- اخلاق: با توجه به این که این مبحث کلید واژه­ی اصلی این پژوهش است به صورت جداگانه مورد بحث وبررسی قرار گرفته است امّا در نظر خواجه نصیر طوسی به صورت کلی« اخلاق جمع خُلق وخُلُق است و بیشتر به صورت جمع به کار می­رود، کلمه­ی خُلق از ماده­ی خُلقت و به معنی صفاتی است که از انسان جدا نمی­شود وهمچون خِلقت وفطرت انسان می­گردد. اخلاق به طور کلی بر همه­ی افعالی که از نفس صادر می­شود،خواه پسندیده وخواه ناپسند اطلاق می­گردد.»(علوی مقدم-اشرف زاده،1372: 8-7)

خُلق- ا. ]ع[]خَ لْ[ خوی،طبع،سجیه،عادت،اخلاق جمع (فرهنگ عمید)